انواع بافت های گلیمی ایران

انواع بافت های گلیمی ایران

1- گلیم شیریکی‌پیچ

گلیم “شیریکی‌پیچ” از شاخص‌ترین دست ‌بافته‌های زنان روستاییو عشایری شهرستان سیرجان است که باعث شده این منطقه به عنوان شهر جهانی گلیم در یونسکو و شورای جهانی صنایع‌ دستی به ثبت برسد.

ویژگی های گلیم شیریکی پیچ

ویژگی شیریکی پیچ آن است که برخلاف انواع دیگر گلیم که در آن‌ها تارها باعث ایجاد  محصول می‌شود ، پود در این بافته گلیمی نقشی در بافت ندارد و فقط تارها را به یکدیگر متصل می‌کند و باعث استحکام نخ خامه با تارها می‌شود. واژه “شیریکی پیچ”  به معنی روانداز برای اسب است و احتمالاً در گذشته این بافته صرفاً برای همین منظور مورد استفاده قرار می‌گرفته است. یکی دیگر از ویژگی‌های منحصر به فرد شیریکی پیچ ، ذهنی بودن طرح آن است به این معنی که نمادها و نقش‌های بدون نقشه قبلی بر زمینه بافته می‌شود . گرچه در سال‌های اخیر بافندگان جوان‌تر از ذهنی بافی فاصله گرفته و گاه برای نقش‌های اصلی از نقشه استفاده می‌کنند اما هنوز بافندگان مسن‌تر به آنچه در ذهن داشته و از گذشتگان خود آموخته‌اند وفادار هستن

شیریکی پیچ نامی است که بافندگان عشایر و روستایی کرمان به آن داده‌اند . ظاهري شبیه قالی دارد و همانند قالی با گره بافته می‌شود و برخلاف دیگر انواع گلیم که پود باعث تکمیل و نمایاندن نقوش آن می‌شود ، پود تنها باعث اتصال تارها به یکدیگر و در پشت گوشت (پرز) مخفی است و قابل رؤیت نیست. نقوش شیریکی پیچ از محدوده هندسی بالاتر می‌رود و گاه توازن و هماهنگی را از ترکیب نقوش غیر متقارن به‌دست می‌آورد . نقش بوته جقه در میان نقوش شیریکی پیچ دیده می‌شود که دو گل گرد در میان آنها تعبیه شده که نسبت به یکدیگر متقارن‌اند . حاشیه‌ها اغلب این گلیم‌ها زنجیره‌ای و مرکب از یک شکل هندسی مکررند که بین دو خط موازی قرار می‌گیرند. اين حاشیه‌ها را حاشیه‌های چرخی می‌نامند. گل متن گلیم، کشمیری است که سراسر متن را با تکرار خود پر می‌کند .

این گلیم خوش‌نقش و نگار که از آن برای تولید کیف گلیمی ، تابلو گلیمی و رویه صندلـی نیز بهره می‌برند در سالیان گذشته بخشی از صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل داده و در بازار برخی کشورهای اروپایی و عربی مشتریان پر و پا قرصی دارد.

2-گلیم ورنی

نه تنها یکی از گلیم‌های معروف استان‌های اردبیل و آذربایجان شرقی است بلکه یکی از شاخص‌ترین سوماک‌های ایران است. می‌دانیم که بافت سوماک منحصر به استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل نیست و در استان‌های دیگر ازجمله کرمان، خوزستان، فارس و خراسان نیز انواع دیگری از آن بافته می‌شود . بافت ورنی گذشته از استان اردبیل در استان آذربایجان شرقی نیز مرسوم و متداول است . همچنین بافت ورنی در کشورهای ترکیه، جمهوری آذربایجان و برخی از مناطق و کشورهایی که قبلاً جزئی از ایران بزرگ بودند و در زمان قاجار از ایران جدا شدند نیز بافته می‌شوند. امروز این کشورها به صورت کشور مستقلی اداره می‌شوند و با استان‌های اردبیل و آذربایجان شرقی هم‌مرز هستند. روستاییان استان‌های مذکور نیز به دلیل آمیختگی با این عشایر به بافت این نوع گلیم منحصربه‌فرد می‌پردازند. عمل تولید این نوع گلیم در آغاز و همچنین امروز خانگی بوده و ابزار کار تماماً در محل تهیه می‌شود. غالباً در همان اتاقی که افراد خانوار سکونت دارند.

طرح و نقش گلیم ورنی

تمام سطح ورنی از طرح‌ها، نقش‌ها و ریزنقش‌هایی که ذهنی است و از نقش‌هایی هندسی حیوانات اهلی و وحشی موجود در منطقه گرفته‌شده، پوشیده شده است . از این‌رو نقشی‌هایی چون گوزن، آهو، گرگ، سگ گله، بوقلمون، مرغ، خر، اسب، گربه، مار، عقاب، گوسفند، بز ، شتر ، شیر ، روباه ، شغال ، طاووس، پرندگان محلی و… ازجمله نقش‌هایی است که به‌گونه‌ای بسیار زیبا و به‌صورت هندسی بر بافت ورنی نقش بسته‌اند. چنین به نظر می‌رسد که عشایر برای آن‌که زیراندازی ضخیم‌تر از گلیم معمولی داشته باشند، پس از تجربیاتی که از تولید گلیم حاصل می‌کنند به تولید ورنی مبادرت می‌ورزند و درواقع «ورنی» و «شیرکی و پیچ» آخرین منزلگاهی است که بافندگان از تولید این مدل محصول تا رسیدن به قالیچه و قالی پیموده‌اند و سیر تکاملی محصولات و مشتقات بافت گلیم را کامل کرده‌اند.

3-گليمچه

از گلیم‌های ایرانی است که در روستاهای اطراف سنندج و بیجار با استفاده از شیوه بافت و مواد اولیه دیگر انواع گلیم تهیه می‌شود. تفاوت آن با گلیم‌های معمولی همانطور که از اسمش پیداست کوچک بودن آن است و نقوش آن نیز متنوع‌تر از گلیم است چنانچه گلیم‌های مثلاً استان کردستان اکثراً دارای اشکال ساده و نقوش آن بیشتر به خطوط افقی پرشده است درحالی‌که گلیمچه های کردستان غالباً دارای نقوش متنوع هستند.

یکی از نمونه های نام آشنا و بارز این مدل محصول ، گلیمچه متکازین است. گلیمچه متکازین، یکی از اصیل ترین بافته های مازندران است. طول این گلیمچه از ۱۰۰ تا ۱۵۰ سانتی متر و عرض آن از ۶۰ تا ۹۰ سانتی متر متغیر است و بافندگان برای داشتن گلیمچه ای با عرض بیشتر قطعات آن را از طول (پهلو) به هم می دوزند . تار این مدل محصول از نخ پنبه ای با نمره ۲۰ دوازده لا و پود آن از پشم ۵ دولا می باشد اما در گذشته تار و پود هر دو از نخ پشمی تهیه می شد.

4-گلیم زیلو

در اغلب مناطق روستایی ایران این مدل گلیم با نخ پنبه‌ای بافته می‌شود و بیشتر به‌عنوان زیراندازی برای تابستان مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بیشتر نقطه‌های ایران، زیلو با دستگاه‌های بافندگی بافته می‌شود، ولی در مناطق روستایی شهرهای تهران، کاشان، یزد و ساوه به شیوه بافت گلیم تولید می‌شود. ظاهری زمخت دارد و ازنظر تنوع رنگ و نقش قابل مقایسه با دیگر انواع این مدل محصول نیست و تنوع رنگ کمتری را داراست.

همچنین می‌توان خاستگاه این مدل گلیم را یزد دانست. نام شهر میبد یزد که می‌آید، زیلوبافی به‌عنوان سوغات اصیل این شهر به ذهن خطور می‌کند. چندی پیش این شهر به‌عنوان شهر جهانی زیلو معرفی شد. زیلو از زیراندازهای مناطق  روستایی و کشاورز نشین یزد می‌باشد. این دست بافته که بیشتر در مناطق گرمسیری ایران مثلاً حاشیه کویر و جنوب کشور به عنوان زیرانداز استفاده می‌شود، نقطه مقابل گلیم قرار می‌گیرد. زیرا جنس آن گیاهی و از پنبه می‌باشد و مناسب مناطق کشاورز نشین است در صورتی که گلیم از پشم گوسفند به‌دست می آید که مختص زندگی دامداری و مناطق سردسیر می‌باشد.

5-گلیم پلاس یا پالاس

اینگونه از گلیم ها درشت بافت هستند و تارو پود آن از پنبه است. این مدل گلیم یک رو است. در پلاس تارهایی که به اصطلاح چله کشی می شوند رنگی نیستند که همین امر باعث تفاوت آن با جاجیم می شود. بافنده تارهای بدون رنگ پشمی را به سر دار و زیر دار (دو میله چوبی افقی در دار بافندگی) می پیچد و با کمک پودهای رنگی از جنس پشم و گاهی پارچه های مستعمل بریده شده ، به نقش زدن می پردازد. پلاس از لحاظ طرح و نقش بسیار ساده تر و ابتدایی تر از جاجیم می باشد .

معروف ترين گلیم پلاس در ناحيه تركمن صحرا بافته می شود که آن را گلیم پالاس نیز می نامند. پلاس های تركمنی مشهور است و از نوع گليمينه ای است كه ريشه های پشمی در پشت آن آويزان است . در يزد و ديگر نقاط ايران ، به ويژه ميان عشاير، نيز اين زيرانداز را می بافند . چون گلیم پلاس با پشم بافته می شود ، رطوبت را از زمين يا اطراف خود به بالا منتقل نمی كند . به همين سبب ، در فرش کردن كف چادرهاي عشاير يا ساختن سياه چادر، كه اغلب در زمين های مرطوب و بدون زه كشی استفاده می شود و نيز خانه های روستايی به کار می رود.

6-گلیم مسند

خاستگاه این نوع گلیم اردبیل است و  در عنبران اردبیل بافته می‌شود و می‌توان گفت نقش‌های این گلیم از شیریکی پیچ اقتباس‌شده است و معمولاً ترنجی در وسط آن کمتر دیده می‌شود و گل متن که کشمیری نام دارد سراسر آن را با تکرار پر نموده است و گل‌های دیگری که در این بافته به کار می‌رود عبارت‌اند از: خارا، گل گرمایی، گل شاه‌عباسی، جفت گل و یک حاشیه در این گلیم وجود دارد که حاشیه وکیلی و دیگری حاشیه چرخی نام گرفته‌اند. یکی از گونه‌های معروف آن سوزنی نام دارد.

نقوش این بافته نیز مانند تمامی دستباف‌های عشایری و روستایی ملهم از طبیعت زیبا و بکر روستاها بوده و ارتباط مستقیمی با محیط زیست و شرایط زمانی و مکانی ، فرهنگ و آداب و رسوم و سنن مردم منطقه‌ی نمین و روستاهای اطراف آن دارد.

مشخصات مسند

1.نقوش، مضرس بوده و به دلیل شیوه‌ی بافت این گلیم، خطوط عمودی به صورت پله‌ای بافته می‌شود.

2.هندسی بودن نگاره‌ها، بدین صورت که خطوط منحنی و گردان در مسند دیده نمی‌شود.

۳. در نقوش مسند محدودیت رنگ وجود ندارد و دست بافنده در تنوع رنگی کاملاً باز است.

۴. در متن مسند نقش مایه‌ها معمولاً مجزا از هم و مستقل است و خطوط، ارتباطی با هم ندارد

۵. نقوش و نقش مایه‌های مسند کاملاً خاص خودشان است و مسند را از سایر گلیم‌ها متمایز می‌سازد.

۶. گلیم مسند از هر دو جهت عرض و طول دارای تقارن است.

۷. نقوش متن مسند اکثر اوقات توسط یک ردیف حاشیه محصور شده است.

۸. حاشیه‌ها از نقوش و نقش مایه‌های به هم پیوسته و تکرار شونده تشکیل می‌شود.

۹. نقش‌های برداشت شده از حیوانات و دام، اعضاء بدن دام، حیوان – خرچنگ – ماهی – گوسفند – جغد – کله قوچ و غیره و همین طور الهام گرفته از فولکلور (لباس، آرایش، رقص‌های محلی) و اجزاء بدن (ابر و کمان) و… و نقش‌های برداشت شده از طبیعت. بُته – برگ – خوشه – جوی آب – موج – قزل گل – بوته چمنی – گل – قره‌باغی.

7- گلیم جُل

بیشتر پوشش چهارپايان كه از جنس گليم بافته شود جل میباشد. در جل نقوش به صورت سوزن دوزي است كه پس از اتمام بافت زمينه اي ساده بر روي آن دوخته مي شود. در اين نوع گلیم ، بافت ها از يك طرف قابل استفاده اند و پشت و رو دارند. جل براي پوشاندن چهار پايان عرق كرده استفاده مي شود.

8- گلیم سجاده

نوعی گلیم است که همانطور که از اسمش پیداست برای اقامه نماز کاربرد دارد . این مدل محصول که با نقشی از محراب طراحی و بافته میشود سبک بوده تا نمازگزار بتواند آن را به راحتی حمل کند و با خود برای اقامه نماز به هرکجا ببرد . بسیاری در گذشته برای اقامه نماز جماعت و نماز جمعه به مساجد جامع شهر رجوع میکردند که به دلیل ازدیاد جمعیت در حیاط یا قسمتی از مسجد که فرش نشده بود نماز میخواندند و در این زمان سجاده که بسیار سبک و قابل حمل بود نیاز آن به زیرانداز را برطرف می نمود . در این مدل محصول کمتر از نقوش پیچیده استفاده میشده تا حواس نمازگزار در هنگام اقامه نماز برهم نخورد و به همین دلیل از نظر رنگ و نقش ساده بوده و بیشتر نقش محراب و تاق داشته و نقوش هندسی کمتری در ام بکار میرفته است.

9-گلیم چیغ یا چیق

چیغ که عبارت از بافت حصیری به پهنای تقریبی ۱۵۰ سانتیمتر است و روی آن نقش‌های متفاوتی به‌وسیله نخ‌های رنگارنگ پشمی ایجاد می‌شود یکی از تولیدات مناطق عشایر نشین کشورمان می‌باشد که برای حفاظت اطراف سیاه‌چادرها از آن استفاده می‌شود.

در بیشتر ایلها برای دیوار چادر با قسمت کردن چادرها به‌کار برده می‌شود. گلیم چیق پشت و رو ندارند و از هر دو طرف همان زیبایی را دارند. نقوش خاص چیق به دلیل واحد درشت بافت که در چیق یک نی است همان نقوش سنتی گلیم‌هاست که بنا به روش بافت تغییر کرده است.

 تهیه گلیم چیغ

برای تهیه چیغ، نی لازم را از اطراف رود خانه‌ها فراهم نموده سپس آن را می‌ترکانند و به چهار قسمت تقسیم می‌نمایند به طوری که پهنای هر قسمت نزدیک به یک سانتیمتر می‌گردد بعد از نخ پشمی ریسیده شده (که معمولاً رنگی است) برای بافت استفاده می‌شود. بافندگان که معمولاً از زنان عشایر هستند طرح موردنظر برای تهیه محصول را یا به خاطر داشته و به‌طور ذهنی آن را به قسمت‌های متفاوت تقسیم نموده و هر نی را بر طبق آن می‌بافند و یا اینکه طرح را روی کاغذ ترسیم کرده و هر نی را روی نقشه نخ پیچی می‌کنند که در مورد زنان چادرنشین حالت اول بیشتر صادق است. این طرح‌ها که تماماً اصیل و سنتی می‌باشند گوناگون و زیبا بوده و نقش‌هایی نظیر شیر، آهو، گوزن و … را شامل می‌شود. هر دست‌های که بافته می‌شود شامل ۳۲ عدد نی است که در صورت لزوم دسته‌ها را به هم می‌بافند عرض چیغ به‌طور معمول ۵/۱ سانتیمتر می‌شود.

چیق را می توان یکی از مهمترین و با ارزش ترین صنایع دستی عشایر دانست که به جز کاربرد بسیار مهمش در زندگی عشایری بسیارزیبا می باشد که البته به خاطر دستان توانمند و هنرمند زنان عشایر به وسیله نقوش و رنگ پردازی اش است. این بافت همانند حصاری اطراف سیاه چادر یا (حصار گوسفندان) و البته هر مکانی که تمایل داشته باشند به نوعی آن فضا را تقسیم بندی کنند استفاده می کنند. گلیم چیق را برای حفاظت از بره های کوچک در فصل سرما نیز استفاده می کنند و در قسمت گوشه یا پشت چادر برپا داشته و کف آن را با خس و خاشاک می‌پوشانند تا بره‌ها و بزغاله‌ها از بیماری در امان باشند.

مواد اصلی

مواد اصلی بیشتر این صنایع دستی از موی بز، پشم گوسفند (در برخی موارد شتر) است. البته الیاف گیاهی نیز در برخی موارد استفاده می شود نظیر پنبه که در بسیاری از صنایع دستی ایران نقش بازی می کند. همانطور که مشخص است صنایع دستی از فرآورده های دامی و کشاورزی نشات گرفته است. برای ساختن چیق از نی ( الیاف گیاهی که از اطراف رودخانه ها فراهم می آورند ) و موی بز ( گاهی اوقات از پشم و در پاره ای از مواقع کامواهای رنگی ) استفاده می کنند. ابزارهای مورد استفاده هر چند ساده و ابتدایی است برای مثال داس، کارد، سوهان، درفش، قیچی و سوزن… اما اصلی ترین عنصری که باعث می شود این «هنر-صنعت» پدید آید مهارت و ذوق و سلیقه بافندگانش است.

10- مفرش

یکی از صنایع دستی تزیینی- کاربُردی ایران “مَفرَش” نام دارد. مفرش دستبافت ای است مستطیل شکل و درب دار به شکل صندوق، که برای حمل و نقل لحاف و تشک یا اسباب و لوازم زندگی در هنگام کوچ عشایر مورداستفاده قرار می‌گیرد.این دستبافت زیبا، با تکنیک بافت گلیم، و الیاف پشمی الوان بافته می‌شود و نقوش آن گاهان برجسته و الحاقی می‌باشد. نقش و نگارهای مفرش، جذاب و شاد است و تولید آن بیشتر اردبیل، در بین ایلات و عشایر من‌جمله: عشایر کرمان و ایل شاهسون مرسوم است. روش نگهداری آن حفاظت از بید، رطوبت مداوم، حرارت و آتش، اشعهٔ مستقیم و مداوم خورشید، سفید کننده‌های شیمیایی و اشیای نوک‌تیز و برنده می‌باشد و با آب ولرم و صابون و شوینده‌های معمولی و غیر اسیدی قابل شستن می‌باشد.

11-سایر گلیم بافت ها

گلیم‌های دیگری هم هستند از جمله گلیم کچه یا کوچه که در اصل دست بافته‌های ترکمن‌هاست و همین‌طور گلیم چنته که خورجین مانند بوده و در فارس بافته می‌شده و ضرب‌المثل چیزی در چنته نداریم اشاره به همین مدل محصول دارد که آن را هم بر روی چهارپایان می‌اندازند و در داخل آن آذوقه و مایحتاج را می‌ریختند. همین‌طور مدل دیگری از گلیم‌ها جوال می‌باشد که برای ریختن آذوقه یا به گون‌هایی انبار کردن آن کاربرد دارد و شبیه کیسه می‌باشد.در ادبیات ضرب‌المثلی هست که میگوید یک سوزن به خودت بزن یک جوال دوز به همسایه که به معنی این است که هنگام عیب جویی و توقع بیجا از مردم خود را به جای آنها بگذار و اگر عیوب آنها بزرگ و بیشمار می بینی منصف باش و کمی هم به عیوب خودت نگاه کن که در این مثل منظور از جوال دوز نوعی سوزن بزرگ بوده که برای بافت جوال از ان استفاده میکردند .

گلیم بافی صنعتی کارگشا

قدیمی‌ها هیچ کارشان بی‌دلیل و بیهوده نبوده است. هر کاری که می‌کردند علتی داشته. بافت و هنر گلیم‌بافی یکی از کارهای شاخصی ست که در کوچک‌ترین روستاها، عشایر و ایلیاتی‌ها رواج داشته و هر سبک گلیم بافی راهگشا و استفاده‌ی خاص خود را داشته است. گلیم مخصوص فرش کردن اتاق‌ها، گلیم مخصوص پادری، گلیم مخصوص اتاق‌های کوچک و یا گلیم برای استفاده به عنوان درب و ورودی چادر و اتاق از کاربردهای این هنر دست زنان و مردان کهن ایران‌زمین است. گلیم‌هایی که مختص چهارپایان دوخته می‌شده برای نشستن سواره روی آن، یا تعبیه کردن خورجین و کیسه برای باربری چهارپایان، گلیم به عنوان قالیچه و گلیم برای نمازگزاردن و… نشان دهنده استفاده بی‌بدیل و همه‌جانبه از این بافته‌ی دست انسان است که نمادی از خودکفایی مردان و زنان روستاها و عشایر بوده است.

گلیم هزار نقش

هر قوم با هر گویش و هر سبک زندگی به‌رسم و رسوم خویش گلیم می‌بافته و از آن استفاده می‌کرده ، چه بسیارند گلیم‌هایی که برای تازه‌عروسان به‌دست اهالی خانواده بافته می‌شده و چه بسیارند از این بافته ها که راه ارتزاق و کمک‌خرج خانواده‌ها بوده است. سراسر ایران‌زمین از شمالی‌ترین تا جنوبی‌ترین نقطه‌ی این خطه در این حرفه مشغول به‌کار بودند برخی برای رفع حاجت خانه‌های خودشان و برخی برای کمک‌خرجی و بقای زندگی‌شان . در تاریخ اجتماعی ایران نیز در این باره قید شده است که در دوره‌ی احمدشاه قاجار بانفوذ و تجاوز اجنبی‌های انگلیسی و روس به بهانه جنگ جهانی و از طرفی خشکسالی به وجود آمده بسیاری از مراتع و مزارع بی‌ثمر شدند و سیلوها به سبب تهیه تغذیه و خوراک برای متجاوزان انگلیسی و روسی خالی از غلات و گندم شد. در این دوره که عده‌ی بسیاری از قحطی و گرسنگی جان دادند، بسیاری از کسانی که در حرفه‌ی کشاورزی بودند و بر روی زمین به‌کار مشغول بودند با قحطی و خشکسالی برای امرارمعاش به بافندگی روی آوردند، عده‌ای پارچه می‌بافتند و عده‌ای دیگر از انواع گلیم و جاجیم و … تا بتوانند تنها در قبال این بافته‌ها نانی تهیه کنند و بر سر سفره خانواده خود ببرند .

صنعت گلیم بافی امروز

امروزه این محصول در عرصه‌های دیگر نیز پا گذاشته است. انواع کیف‌های گلیمی، کیف‌های گلیمی بافته شده به سبک‌های مختلف گلیم بافی، کیف‌های جاجیمی، کفش‌های گیلمی، کیف‌های مدرسه و دانشجویی گلیمی، کیف‌های پول و زنانه و مردانه گلیمی در ابعاد و شکل‌های مختلف که بسیار مورد استقبال قرار گرفته است. همین‌طور گلیم و جاجیم در صنعت مد و لباس نیز بکار می‌رود و در بخش‌هایی از لباس‌ها ، مخصوصا مانتوها با پارچه تلفیق و دوخته می‌شود . همین‌طور کفش‌های گلیمی ، کیف‌های کوچک و بزرگ در نقش و نگارهای متنوع از دستاوردهای جدیدی در این صنعت دست‌باف می‌باشد .

این محصول خوش خط و خال و خوش نقش و نگار امروز با گذشتن راهی دراز از روزهای اول تاریخ در این سرزمین رواج داشته و مورد استفاده قرار میگرفته و میتوان از آن به عنوان سرمایه فرهنگی این کشور یاد کرد که در تمام ادوار تاریخ در زندگی مردم کوی و بزرن مورد استفاده قرار میگرفته و نقش اساسی در زندگی مردمان ایران زمین داشته است .